Het Zanderinstituut te Rotterdam

In compacte artikelen trakteert historicus en IQ-collega dr. Karel-Peter Companje ons op de historische herkomst van wat nu ogenschijnlijk doodgewone medische feiten zijn. Dit keer:

Het Zanderinstituut te Rotterdam

Deze week zat ik te grasduinen in een stapel archiefmateriaal van Rotterdamse ziekenfondsen, waarin ik een brochure tegenkwam van het plaatselijke Zanderinstituut, Inrichting voor Physische Therapie, gevestigd aan de Van Vollenhovestraat 21.

 

Zanderinstituut te Rotterdam

Dit instituut voor fysio-, mechanische en oefentherapie, opgericht in 1897, was niet het enige in zijn soort. Er waren instellingen in Den Haag, Amsterdam, Arnhem, Utrecht, Haarlem, Scheveningen, Leeuwarden, Groningen en Leiden. In 1897 verzorgde Johannes Aloysius Acket een boekje, Een bezoek aan het medico mechanisch Zander-instituut te Nijmegen. In dit instituut, gevestigd aan de Berg en Dalseweg 1, konden gegoede Nijmegenaren zich door oefening met allerhande machineriën preventief en curatief inspannen om het lichaam in vorm te houden.

Een Zanderinstituut was de voorloper van de moderne fitnessstudio met apparatuur. Jonas Gustav Wilhelm Zander (1835-1920) was een Zweedse arts en theosoof, die voortborduurde op de bewegingsleer van de Zweedse dichter en dominee Pehr Henrik Ling (1776-1893). Ling was de grondlegger van  een systeem van manuele therapie met callisthenics of krachttraning en gymnastiek op instrumenten als het paard, het klimrek en de bok. Zander vond dat het manueel bewegen tegen weerstand in, zoals bij callisthenics, te zwaar was voor de patiënt. Hij ontwikkelde speciale apparatuur om de leer van Ling op een patiëntvriendelijker manier toe te passen en de mechanica van de spierbeweging te volgen, desnoods met een stoommachine.

                                                  

Zanderapparaat voor het oefenen                            J.G.W. Zander
van de schouder

 

Zaal met Zandertoestellen te Rotterdam

In de Rotterdamse instelling werden alleen patiënten met verwijzing door hun arts behandeld. De Zanderapparaten kunnen worden benut voor personen, bij wie de huisarts een zorgvuldig geleide bewegingskuur nodig acht, voorts voor zwakken en reconvalescenten, die nauwkeurig gedoseerde lichaamsoefeningen behoeven. Misvormingen kunnen worden voorkomen of tegengegaan, zoals scoliose. Vanaf de oprichting in 1897 tot januari 1929 werden 6377 patiënten behandeld, lijdend aan zeer verschillende afwijkingen als:

• Ziekten aan de bewegingsorganen als reuma, breuken, ontwrichtingen, piano-, viool- en schrijfkramp
• Afwijkingen van de normale lichaamsvorm als ruggengraatsverkromming, onvoldoende ontwikkeling van de borstkas, x-benen en platvoeten
• Ziekten die door deze physischen behandeling gunstig kunnen worden beïnvloed als vetlijvigheid, suikerziekte, hart- en vaatziekten, astma, pleuritis, obstipatie, chronische galblaas- en pancreasontsteking, gynaecologische aandoeningen, ischias en kinderverlamming

Maar er was ook dankbaarheid van degenen die het instituut gebruikten voor het behoud van lenigheid en spierkracht, vooral van mensen van een zittend beroep.

De bewegingskuur kon worden aangevuld met een thermische of elektrische behandeling. Bij de diathermie werd wisselstroom met grote frequentie door het lichaam gevoerd, welke stroom ten gevolge van de weerstand der weefsels wordt omgezet in warmte. […] Met deze ‘warmtestroomen’ kunnen zeer goede therapeutische resultaten worden bereikt bij tal van ziekten en afwijkingen als gynaecologische ontstekingsprocessen.

 

Diathermiebehandeling

De tweede aanvullende behandeling was het vier-cellen-bad. Hierbij stak de patiënt zijn of haar onderarmen en -benen in met water gevulde bakken, waarin elektrische stroom werd geleid. Door middel van kataforese werden ook medicijnen toegediend. Het bad werd bijvoorbeeld toegepast bij verlammingen, sensibiliteitsstoornissen en paraesthesiën, diabetische zenuwstoornissen en ischias.

  

Vier-cellen-bad

 De vierde therapie was de hoogtezonbehandeling. Voor behandeling komen, na nauwkeurige schifting en onder strenge contrôle, in de eerste plaats patiënten met een tuberculeuze infectie in aanmerking, waarbij de verschillende lokalisaties van het ziekteproces (inwendige organen, klieren, beenderen etc.) tot algemeene of tot een meer lokale aanwending van de hoogte-zon zullen leiden. Ook bij vormen van bloedarmoede, rachitis, huid- en haarziekten werden goede resultaten geboekt.

  

Hoogtezonbehandeling 

Het instituut was geopend op werkdagen van 8.30 tot 11.30 uur en van 12.00 tot 15.00 uur. Van 10.15 tot 11.30 uur werden uitsluitend dames behandeld.

Bij de Rotterdamse instelling werden voor de medico-mechanische behandeling dag-, maand- en driemaandskaarten verstrekt in twee klassen. De tarieven waren in 1929 ƒ 2,50 en ƒ 1,50, ƒ 50 en ƒ 35, ƒ 140 en ƒ 90. De diathermiebehandeling met inbegrip van navolgende Zandertherapie kostte per zitting ƒ 2,50 tot ƒ 5. Het vier-cellen-bad-tarief was ƒ 2,50 tot ƒ 4. Een massage-, electrische, hete lucht of hoogtezonbehandeling kostte ƒ 1,50 tot ƒ 3. De tarieven golden voor één behandeling per dag. Voor minvermogenden wordt, op voorstel van den betrokken geneesheer, van het tarief afgeweken. In bijzondere gevallen, -ook voor ziekenfondsen-, kan in overleg met de directie een nog lager tarief worden overeengekomen.

De apparatuur van het Rotterdamse Zanderinstituut werd overgenomen door het Van Damziekenhuis, dat in 1990 verhuisde naar Spijkenisse en daarna bekend stond als het Ruwaard van Puttenziekenhuis. Deze inventaris, ook bekend als de Gevangenenpoort van het Van Damziekenhuis, werd in november 1969 grotendeels afgestoten, ook al was de waarde en het nut ervan onbetwist. Er werden te grote verliezen geleden op het onderhoud. De collectie werd overgedragen aan een medisch museum, maar welk dit was is onduidelijk. 

Literatuur

• ‘De Gevangenenpoort van het Van Damziekenhuis’, in: Het Vrije Volk, 21 november 1969
• Brochure ‘Inrichting voor physische therapie. Zander-instituut Van Vollenhovestraat 21 - Rotterdam’
• A. Acket, Een bezoek aan het medico mechanisch Zander-instituut te Nijmegen (Oss 1897)
• Dinçkal, ‘Medikomechanik. Maschinengymnastik zwischen orthopädischer Apparatebehandlung und geselligen Muskeltraining, 1880-1918/19’, in: Technikgeschichte 3 (2007) 227-250
• Fournier, ‘Spierkracht en mechanische gymnastiek’, in: Gewina 1 (1979) 21-33
• https://en.wikipedia.org/wiki/Gustav_Zander , ingezien op 14 januari 2022
• https://en.wikipedia.org/wiki/Pehr_Henrik_Ling , ingezien op 14 januari 2022

< terug naar het overzicht